Bosna Hersek Tarih Kitaplarında Osmanlı İmajı

Balkan Müslümanları ve İslam’ın Osmanlı Türkleriyle olan birliği o kadar kuvvetlidir ki, sadece Balkanlardaki gayri-müslimler Müslümanlar için “Türk” terimini kullanmakla kalmamş aynı zamanda Müslümanlar da bu terimi – en azından son zamanlara kadar – kendileri için büyük bir gururla kullanmşlardır.Yıllar boyunca dostlar ve düşmanlar, Osmanlıları en başta ele alınması gereken Müslümanlar olarak algılamştır. İslami süreç BH’de sürekli demografik değişimlere ve Boşnak / Müslüman yeni ulus / dini grupların ortayaçıkmasına neden olduğundan dolayı, bu olgunun artık bu gün çok önemi kalmamştır.

Bu konuda ilerlemek için bir çok yol vardır. Burada, ilk önce, Osmanlı tarihinin BH ilkokul ders kitaplarında nasıl sunulduğuna bakacağız; acaba üç BH ulusundan birisinin perspektifi midir ya da ortak bir görüş müdür? Ve hangi tarihişlenmiştir; askeri, siyasi, sosyal, kültürel ya da ekonomik? Bu bağlamda yapılan tercihler Osmanlı imajını kuvvetli bir şekilde etkiler. Örneğin, siyasi ve askeri tarihler ekonomik görüş açısındaki tarihe göre daha bölücüdür. Daha sonra, Kosova Savaşı, İslamileştirme süreci, Müslümanların ve gayri-müslimlerin göreli durumları, Osmanlı fetihlerinden sonra demografik değişimler, Osmanlıların diğerlerine göre ahlaki durumları, vs. gibi Osmanlı tarihindeki temel unsurların nasıl ele alındığını mukayese edeceğiz. Bu konuları inceleyerek, yazıldıkları dillere göre gruplanan çeşitli ders kitaplarının Osmanlı imajını elealş yönlerini tespitetmeyi umuyoruz. Ve en sonunda, ders kitaplarındaki gösterimleri ve Osmanlıimajınınasıl betimlediklerini inceleyeceğiz.

Araştırmanın Kapsamı

Bu makalenin amacına uygun olarak BH’de ilkokullarda okutulan tarih kitaplarını inceledim.

Bosna dilinde veSırp kitaplarında, Osmanlı konusu oldukça fazla yer alırken, bu konuHırvat kitaplarında çok az yer bulmuştur. Bazı ilkokul kitaplarının yazarlarının aynı zamanda lise kitaplarını da yazmalarından dolayı, bu makalenin bulgu ve sonuçları, bazı lise kitapları için de geçerlidir. Bu durumözellikle BH’dekikitaplar için geçerlidir.

Sırp Cumhuriyeti’nde kullanılan kitaplar, Güney Saraybosna Ders Kitapları ve Eğitim AraçlarıEnstitüsü tarafından yayınlanır. Aşağıdaki kitaplar incelenmiştir. 

1. Rade Mihalsic, Tarih 7, 2005 (bundansonra I7 olarak anılacaktır ) 
2. Rade Mihalsic, 6.sınıflar için Tarih Okuma Kitabı ( b.s. IC6) 
3. MilutinPerovic, Borislav Stanojlovic ve Milo Strugar Tarih 8, 2005 ( b.s. I8) 
4. RankoPejic, Tatih 9, 2005 (b.s. I9 ) 

BH Hırvatistan federasyonunda kullanılan kitaplar Mostar’da Okul Yayınları tarafından basılmaktadır. Bu makale içinmaşağıdaki kitapları inceledim: 

1. Ivo Makek ve Andrija Nikic Tarih6, 2001 ( b.s. P6 ) 
2. Ivan Dukic, Kresimir Erdelja, Andria Nikic ve Igor Stojakovic Tarih 7, 2001 ( b.s. P7) 

Bosna dilindeki kitapları takip eden okullar bağımsız yayın kuruluşları tarafından basılan kitaplarıkullanmaktadır: 

1. Enes Pelidija ve Fahreddin Isakovic Tarih6Saraybosna 2001 ( b.s. H6-Pelidija ) 
2. Fahreddin Isakovic ve Enes Pelidija Tarih7Saraybosna 2001( b.s. H7-Isakovic ) 
3. Edin Radusic, Alattin Husic ve Vahid Smriko Tarih7 Saraybosna, Saraybosna Yayınları, 2003(b.s. H7-Radusic) 
4. Hatice Hadziabdic ve Edis Dervisagic Tarih7, Saraybosna: Saraybosna Yayınları 2005 ( b.s. H7-Hadziabdic )

Bu üç grupta da Osmanlılara bakş açısı yönünden çok fazla benzerlikler olmasına rağmen, kullandıkları dil açısından Osmanlılara Sırp, Hırvat ve Bosna yaklaşımını ele alacağız.

Gerekli olduğunda, aynı gruptaki kitaplar arasındaki farklılıklara – ki bu Bosna kitaplarında oldukça fazladır-işaretedeceğim. 

Kimin ve Neyin Tarihi? 

BH tarih kitaplarındaki Osmanlı imajının mukayesesine başlamadan önce,öğretilen tarih türüne ve referans noktalarına göre iki gözleme değinmeliyiz. BH’deki tarih kitapları uluslararası toplumun ve bireysel araştırmacıların hep dikkatini çekmiştir ama, benim bildiğim kadarıyla, şimdiye kadar bizim yaptığımız şekilde hiç bir analiz yapılmamştır.

Dünya Bankası Yönetim Kurulu, OSCE, Avrupa Konseyi ve UNESCO, 1998’de Saraybosna Kantonundan başlayarak, BH’de okul kitaplarının yeniden gözden geçirilme sürecinde rol almştır. Daha sonra bu süreç tüm ülkeyi kapsayacak şekilde genişletilmiştir. 18 Mayıs 1998’de, BH Federasyonu veSırp Cumhuriyetinineğitim yetkilileri “Ders Kitaplarının İncelenmesi ve Saldırgan Maddelerin Kaldırılması Anlaşmasını” imzalamştır. Bu anlaşmanın taahhütleri aynıyılın Haziran ayında tekrar gözden geçirilmiştir. Bu anlaşmaya göre daha genel görünümde olan “1999-2000 okul döneminde BH’de kullanılacak Okul Kitaplarından Uygunsuz Maddelerin Çıkarılması Anlaşması” 19.7.1999’da Mostar’da imzalandı. Aynıyıl BH Avrupa Birliği üyeliği için başvurdu ve ders kitaplarından potansiyel saldırgan maddelerin çıkarılması talep edildi.

Belki de ortayaçıkan bazı problemlerden dolayı ve anlaşmanın yerine getirilmesindeki suiistimallerin önlenmesi amacıyla, bu sefer de “19 Temmuz 1999 tarihli 1999-2000 Okul Döneminde BH’de Kullanılacak Okul Kitaplarından Uygunsuz Maddelerin Çıkarılması Anlaşmasının uygulanması” adında bir belge imzalandı.

10 Mayıs 2000’de ilgili bakanlar başka bir anlaşma imzaladı ve bazı maddelerin ders kitaplarından çıkarılması konusunda bir deklarasyon yayınladılar ve okul çağındaki neslin ortak kimlik ve BH vatandaşlığı duygularıyla yetişebilmesi için tüm ders yayınlarında “paylaşılmş, temel unsurların” inşası sürecini başlattılar. Ayrıca “BH’ye atıfta bulunmayan ulusal konulardaki ders kitaplarının BH’de kullanılmasının uygun olmadğı yönünde görüş birliğine varıldı.

Böylece, birinci safhada uygunsuz maddeler ders kitaplar ındançıkarıldıktan sonra, yeni ders kitaplarının basımı olan ikinci safhaya geçildi. İtiraz edilen maddeler bağımsız komitelerce belirlenecek ve uyuşulmayan maddeler Avrupa Birliği ve UNESCO gözetiminde yeniden görüşülecektir. İlgilenilen ikitür metin vardı;kitapların yeni baskıları yayınlanana kadar üzeri karalanarak ortadan kaldırılanlar ve dipnot olarak “Bu bölümde doğruluğu henüz ortaya konmayan ya da saldırgan maddelerin hali hazırda incelenen maddeleri vardır” ibaresi bulunanlar. İlk başlarda, bu sürecin uygulanmaması için bir çok teşebbüs oldu ve 2002 ile 2003 yıllarında bir çok okul eski ders kitaplarını kullandı. Hatta bazı okullar değişmeyen sayfaları okul panolarına astı, bazıları iseöğrencilerine üzeri karalanan paragrafların nasıl okunacağınıöğretti. Bu anlaşmalar ilk ve ortaokullardaki coğrafya, anadil, görsel kültür, müzik kültürü, müzik, ekonomi ve toplum ve hayat bilgisi kitaplarını kapsıyordu. Okul kitaplarındaki tarih revizyonuyla ilgili raporu elde edemedim ama tüm özet raporlar, komitelerin Bosna kitaplarına göreSırp veHırvat kitapları üzerinde daha çok çalştığını gösteriyordu. 

Eğitim bakanları BH’de ders kitaplarında tarih ve coğrafya konularının yazılması üzerine Rehberin geliştirilmesi için Komisyonların kurulmasına karar verdikten sonra, tarih öğretiminin geliştirilmesi yönündeki sonraki adım Mayıs 2004’de atıldı. Nisan 2005’te Komisyon, ülkedeki her düzeydeeğitimden sorumlu olan tüm bakanların kabul ettiği, “BH’deki İlk ve Orta Okullar için Tarih Ders Kitaplarının Yazılması ve Değerlendirilmesi için Rehber” (bundan sonra sadece Rehber denilecektir) hazırladı. Bu Rehberin amacı; 

1. Öğrencilerin ülkedeki üç halkın ve ulusal azınlıkların tarihini ve coğrafyasınıtemel olarakanlayacağı, 
2. BH’nin temel referans noktası olarak alınacağı, 
3. Ülkedeki üç halkın ve ulusalazınlıkların kötü olarak anılmayacağı, bir şekilde ders kitaplarının geliştirilmesine bir zemin hazırlamaktı.

 

Komisyon bunu başarmak  için – diğer şeylerin yanısıra – siyasi tarihle ilgili bilgilerin azaltılmasını öngördü. BH de karşılıklı anlayışın, barışın ve uzlaşmanın oluşturulmasını amaçladı veöğrencilerin toleransı öğrenmesini sağlamak için geniş bakşaçısıprensibini benimsedi. Daha da ötesi; “Ulusal tarih, BH’den örnekler alarak ve farklılıkların zenginleştirici bir faktör olduğu şekilde, BH ve komşu ülkelerin bölgesel bağlamında anlatılmalıdır. Genel olarak, ders kitaplarında kullanılan dil, özellikle komşu ülkelerden bahsedildiğinde, nefreti meydana getirecek ve düşmanlğı körükleyecek tanım ve ifadelerden uzak olmalıdır. Genel ve ulusal tarih, belirli zamanlardaki tarihsel kişiliklerdeneşit olarak bahsetmelidir.” 

 

Bu tavsiyelere uygun olarak yazılmş ders kitapları 2006 Eylülünden sonra kullanılmalıydı ama bu böyle olmadı. BH’deki AGİK komisyonu potansiyel tarih kitabı yazarlarınıeğitmeyi denemektedir. Bunu yaparken de daha çok Almanya’daki Georg-Eckert Enstitüsünün Uluslararası Ders kitapları Araştırmasının sonuçlarını dikkate almaktadır. Şimdi, yürürlükteki ders kitaplarının “Rehberin” standartlarıyla ne kadar uyuştuğuna bakalım. 

Ders kitapları çok iyi incelendiğinde, Sırp kitaplarının referans olarak BH’yi değil de Sırp ulusunu ve devletini aldıkları görülür. Bunun sonucunda BH’deki diğer uluslar kendi tarihlerini çok zorlukla teşhis edebilirler. Özellikle, ders kitaplarındaHırvatlar kenarda tutulurken, Boşnaklar Sultanın kendisinden daha kötü olarak,Hıristiyanlara karşı eziyet eden ya daişbirlikçi olarak; hatta 19.yüzyılda Sultan tebaasınaeşit haklar vermek istediğinde Boşnaklar bu uygulamaya karşıçıkan olarak gösterilmiştir. Bosna dışında Sırp tarihine aslan payı ayrılmştır. Böylece Tarih 7 ve Tarih 8 kitaplarında, ortaçağlardaki Sırp kralı Stefan Lazarevic’e iki sayfa, Kosova Savaşı’na üç sayfa,Sırp göçlerine 14 sayfa, Sırbistan’daki ayaklanmalara 25 sayfa, Avusturya’daki Sırplara ise önemli bir bölüm ayrılmştır. Öte yandan tüm Bosna krallarına, Bosna ve Osmanlınınyıkılşına sadece yarım sayfa, Boşnak göçlerine (sadece altı kelime), Hırvat göçlerine ve Sırpların Bosna’ya yerleşmesine (özet olarak bahsedilmiştir), ya da Bosna’daki Boşnaklara çok az yer verilmiştir. Tarih8 de, 19. yy başlarında Balkan yarımadası konusunda,Sırbistan’daki gelişmelere 26 sayfa, Karadağ’a 7 sayfa, BH’e 5 sayfa, Avusturya-Macaristan’daki Slavlara 4 sayfa ve Sırplara 5,5 sayfa, 1848-9 devrimine altı sayfa yer ayrılmştır. BH tarihi komşu devletlerin tarihi içinde kaybolmuştur. 

 

19.yy bölümündeki 5,5 sayfalıkSırbistan’daki gelişmeler, yedi sayfalık Karadağ ve sekiz sayfalık BH bahislerinde bile daha çok Sırpların durumuna ve Sırp ayaklanmalarına yer verilmiştir. Tarih 7 kitabı Sırp krallığının çöküşüne 15 sayfa ayırırken Bosna krallığının çöküşüne sadece 4 sayfa ayırmştır. Anlatılan tarih, hem askeri ve politik hem de Sırp ağırlıklıdır. 

Hırvat ders kitapları da Osmanlı tarihine çok az yer ayırmştır(P6 158 sayfanın ondokuz sayfasını ve P7sadece üç sayfa). Bakşaçısı yönünden BH veHırvat kitapları aynıperspektifi paylaşırken, Hırvat kitapları sanki Osmanlı devleti önce kendilerine saldırmş gibi, mantıksızca “Türk tehdidi Hırvatistan ve Bosna’ya Yaklaşıyor” bölümüne yer vermiştir. 

Gerçekte P6 Osmanlının BH’yi fethine iki kez yer ayırmştır. ( 89-90;93-94 ve 154-158. sayfalar ). Büyük olasılıkla, sonraki sayfalar, kitapları BH kitaplarına yaklaştırmak için eklenmiştir. BH tarihine daha çok yer vermek istemelerinden dolayı son ünitenin tarih kronolojine uymamasına rağmen ilave edildiği düşünülebilir. Mamafih, Boşnaklar ve Sırplar, hatta Bosna’nın Müslüman ve Ortodoks sakinleri hakkında çok az bahis vardır. Bu ders kitaplarında askeri ve siyasi tarih ile diğer olaylar arasında çok az denge varken, askeri gelişmelere daha çok vurgu yapılmştır. P6, Türk ordusu için her savaşın kafirlere karşı kutsal savaş –cihad – olarak algılandığını belirtir. Buna ek olarak, ganimetlerle motive olan Türk ordusu korku veren bir güçtür. Ama Türk ordusunu dini mi dünyevi mi nedenlerin motive ettiği belli değildir. Özel kuvvetler olarak bahsedilen Akıncılar, sınır boyunca her yeri yakan, Hırvat ve Slav topraklarını yağmalayan, köylere saldırıp terör estiren birlikler olarak kitaplarda dört kez yer almştır. Split Piskoposu, Vatikan’da ; “Onlar çocukları analarının kucaklarından çekip aldı, kocalarının önünde kadınlara tecavüz etti, çocuklarının önünde yaşlıana babalarına katliam yaptılar” diyeağlayan birkişi olarak tasvir edilmiştir. Uygulanabilecek kesin ölçütler olmasa da, özellikle 2003 ve 2005’de basılan Bosna ders kitapları “Rehber”e uygunluk içindedir.(H7 Radusic ve H7 Hadsiabdic). Bu kitapların her ikisi de, Osmanlı tarihinin ekonomik, sosyal, kültürel, siyasi ve askeri yönlerinden bahsetmektedir. Hatta bu konuları her yönden ele aldıkları için oldukça başarılıdırlar. Bu kitaplar komitelerin incelemelerinden olumlu not almştır. 1994yılında yazılan kitaplar bile Bosna’daki üç halktan bahseder. Osmanlı yönetimindekiSırplardan ise çok az bahsedilir. 

Kosova Savaşı, örneğin, sadece birkaç satırda yer alır. Tarih 7 – Isakoviç, Sırbistan, Balkanlar ve Güney Slav ülkelerindeki gelişmelere daha çok yer ayırır. Bu kitap, Tarih 7-Pelidija ile birliktekısmi olarak Latin vekısmi olarak Kiril alfabesiyle yazılmştır. Diğer kitaplar ise ya Latin ya da Kiril alfabesiyledir. Bu kitaplar, Boşnaklar tarafından yazılmasına ve kullanılmasına rağmen, en azındanolaylara BH perspektifinden bakabilmektedir.  Bunlar araştırılan kitaplarda ilgilendikleri tarih konusundaki genel gözlemlerdir. Bunlar BH ders kitaplarındaki Osmanlı Tarihinin anahtar konuları tartşmalarımızda bir arka plan sağlayacaktır. Bu ana temalara bakarak, ders kitaplarındaki Osmanlı imajını su yüzüne çıkarabileceğimi umuyorum. 

Devam edilecek…